متقابل
در راهنمای منتشرشده از سوی کمیسیون ملل متحد برای اروپا، عنوان گردیده است که بیع متقابل در ساده‌ترین شکل خود تنها بین دو طرف انجام می‌شود یک‌طرف حقوق و تعهدات فروشنده در معامله اولیه و خریدار در معاملات بیع متقابل را به عهده می‌گیرد و طرف دیگر نقش فروشنده و خریدار را در جهت معکوس به عهده خواهند داشت.
اشکال دیگر بیع متقابل به شرح زیر تعریف می‌گردد:
اشخاص ثالث به‌عنوان فروشندگان مکمل: ممکن است خریدار تجهیزات تکنولوژی موضوع معامله اولیه را به‌طور شخصی مورداستفاده قرار ندهد، بلکه آن را به نفع شخص ثالثی که بعدها تسهیلات تولیدی را فراهم می‌آورد خریداری و یا جواز آن‌ها را کسب نماید. در این صورت احتمال دارد تولیدات عاید از بیع متقابل، از شخص ثالث و (نه از خریدار اولیه) ابتیاع شود.
اشخاص ثالث به‌عنوان خریدار مکمل: در مواردی که تولیدات متقابل برای مصرف داخلی کشور فروشنده اولیه مناسب نباشد، اغلب موافقت می‌شود که فروشنده اولیه حق داشته باشد، تعهد خود مبنی بر خرید تولیدات بیع متقابل را به اشخاص ثالثی، واگذار نماید.
معمولاً دو شکل اخیر، در مورد محصولی مورداستفاده قرار می‌گیرد که نتواند در سطح بین‌المللی خریدار مستقیمی را به‌سوی خود جلب نماید.
در ایران قراردادهای منعقدشده با شرایط بیع متقابل، اکثراً جهت توسعه میدان‌ها نفت و گاز که از جذابیت‌های خاصی در عرصه جهانی برخوردارند، مورداستفاده قرارگرفته‌اند. غیرازاین بخش، بیع متقابل درزمینهٔ تولید رب گوجه‌فرنگی، جوراب و مواد معدنی انجام‌گرفته است.
1-1-3 بیع متقابل از دیدگاه سازمان ملل
کمیسیون اقتصادی ملل متحد برای اروپا یک ساختار قراردادی را (که اصطلاحاً نمونه قرارداد نامیده شده و چارچوب کلی را مشخص می‌کند) پیشنهاد می‌نماید. بر این اساس، طرفین باید موضوعات زیر را مدنظر داشته باشند و در مورد آن‌ها به توافق برسند:
ماشین‌آلات و تجهیزات: چنانچه فروشنده اولیه، ماشین‌آلات و یا تجهیزاتی را عرضه کند، باید در قرارداد اولیه توضیحات مربوط به قطعات و همچنین نحوه کارکرد آن‌ها به‌وضوح درج گردد.
عرضه ماشین‌آلات و تجهیزات شامل تحویل اسناد فنی لازم به‌منظور استفاده مناسب از آن‌ها می‌باشد؛ در این صورت باید در قرارداد اولیه، این اسناد مشخص‌شده و نحوه انتقال آن‌ها به خریدار اولیه تصریح گردد.
درصورتی‌که نصب ماشین‌آلات و تجهیزات در قرارداد اولیه گنجانده‌شده باشد، باید تعهدات طرفین نیز در این زمینه مشخص گردد.
راه‌اندازی، کار آزمایشی و پذیرش: در صورت اقتضاء، در قرارداد اولیه باید شرایط و دوره راه‌اندازی ماشین‌آلات و تجهیزات مشخص شود؛ همچنین جزئیات مربوط به کار آزمایشی که ضمن آن، کارکرد ماشین‌آلات و تجهیزات مورد آزمایش قرار می‌گیرد. از طرف دیگر، شرایط و ضوابطی که طبق آن ماشین‌آلات عرضه‌شده، موردقبول واقع می‌شوند، باید به‌روشنی در قراردادها ذکر گردند.
ضمانت‌ها: در قرارداد باید ضمانت کیفیت، یعنی ضمانت مربوط به مواد محصول و ضمانت حسن انجام کار ماشین‌آلات و تجهیزات (ضمانت مربوط به تکنولوژی و فن‌آوری) در ج می‌گردد.
حق اختراع، دانش فنی و کمک فنی: معامله بیع متقابل نه‌تنها شامل فروش ماشین‌آلات و تجهیزات تولیدی توسط فروشنده اولیه است، بلکه اعطای مجوز استفاده از اختراع و یا دانش فنی فروشنده در مورد ساخت محصولات را نیز در برمی‌گیرد. بعلاوه، ممکن است فروشنده اولیه به‌عنوان بخشی از معامله، کمک‌های فنی مربوط به ساخت محصولات را به خریدار اولیه ارائه دهد؛ بنابراین در قرارداد باید حق اختراع، اطلاعات فنی و سایر دانش‌های فنی فروشنده اولیه، تعریف گردیده و طرفین در مورد طریقه افشای اطلاعات فنی (مانند تحویل دادن مشخصات، طرح‌ها، نقشه‌ها دیسکت های رایانه‌ای و…) از سوی فروشنده به خریدار اولیه، به توافق برسند. در صورت توافق، اگر فروشنده اولیه ترتیبات لازم برای بازدید کارکنان فنی خود، از کارخانه به‌منظور کمک فنی، آموزش ساخت یا فروش محصولات را فراهم آورد، تعداد کارکنان و مدت‌زمان لازم باید در قرارداد مشخص شود.
موارد فوق ازجمله مهم‌ترین شروطی هستند که طرفین در قرارداد اولیه لحاظ می‌کنند. در قراردادهای بیع متقابل نیز باید نکات زیر مدنظر قرار گیرد:
تعهد بیع متقابل: درصورتی‌که فروش تجهیزات /تکنولوژی، متضمن تعهدی برای معامله متقابل باشد، خریدار محصولات بیع متقابل، اغلب مجبور است تدابیر مشخصی را جهت اجرای تعهد خود اتخاذ کند. اطلاع صریح در مورد الزام به بیع متقابل به نفع هردو طرف است؛ زیرا قبل از اینکه طرفین متحمل صرف وقت و هزینه جهت مذاکرات بعدی شوند، تعهد و تمایل آن‌ها به پذیرش بیع متقابل روشن می‌گردد. در صورت توافق طرفین دریکی از نخستین بندهای قرارداد متقابل، باید تعهد صریح خریدار محصولات بیع متقابل برای خرید آن‌ها برمبنای شرایط توافق شده و متقابلاً تعهد روشن فروشنده محصولات بیع متقابل برای فروش محصولات مذکور درج گردد (تعهد دوجانبه).
محصولات بیع متقابل: معمولاً در معامله بیع متقابل تعیین محصولات مشکل نیست؛ اما چنانچه با تجهیزات /تکنولوژی موضوع قرارداد، تولید محصولات گوناگونی امکان‌پذیر باشد، طرفین می‌توانند در قرارداد بیع متقابل، تعهد فروشنده محصولات بیع متقابل را بگنجانند تا تضمینی نسبت به میزان موردتوافق محصولات در زمان اجرا وجود داشته باشد. همچنین در قرارداد باید ذکر شود، درصورتی‌که درنهایت محصولی موجود نباشد، چه آثار حقوقی به دنبال خواهد داشت.
تطابق محصولات: طرفین می‌توانند تنها به موادی از قرارداد اولیه که مشخصات و کیفیت محصولات را تعیین می‌کند، اشاره‌کرده و تصریح کنند، محصولاتی که تحویل می‌گردد، باید با چنین مشخصات و کیفیتی مطابقت داشته باشد. در مورد کمیت و نوع محصولات می‌توان به شرایط مذکور در قراردادهای مکمل جداگانه که در چارچوب قرارداد بیع متقابل منعقد می‌گردد، اشاره کنند.
کل ارزش تعهد بیع متقابل: در قرارداد بیع متقابل باید ماده‌ای برای تعیین ارزش تعهد بیع متقابل (خرید محصولات)، ارزش تعهد بیع متقابل برحسب مقدار مشخصی پول یا درصدی از کل قیمت تجهیزات / تکنولوژی فروخته‌شده، خواهد بود. چنانچه قیمت تجهیزات /تکنولوژی، بدون ابهام ذکرشده باشد، ارزش تعهد بیع متقابل را برحسب درصدی از آن می‌توان تعیین کرد.
قرارداد بیع متقابل باید به‌وضوح ارزشی را که برمبنای آن قراردادهای مکمل جداگانه، بابت کل تعهد خریدار محصولات به اجرا گذاشته خواهد شد را تعیین کند. به‌علاوه، چنانچه قرار باشد سیاهه‌های قراردادهای مکمل به پولی دیگر به‌جز پولی که کل ارزش تعهد بیع متقابل برحسب آن در قرارداد تعیین‌شده، صادر گردد، طرفین باید در قرارداد مذکور در مورد نرخ ارزی که بر اساس آن قراردادهای مکمل بابت کل تعهد بیع متقابل به اجرا گذاشته خواهد شد، به توافق برسند.
قیمت محصولات: در بیع متقابل طرفین می‌توانند در مورد قیمت‌های محصولات به توافق برسند، زیرا آن‌ها طرفین قراردادهای مکمل بعدی نیز هستند. بعد از امضای قرارداد اولیه و بیع متقابل، ممکن است زمان زیادی بگذارد تا تولید تجاری محصولات آغاز گردد؛ طی این دوره، این احتمال وجود دارد که قیمت مواد خام، قطعات و هزینه‌های نیروی کار تغییر کند. بعلاوه ممکن است وضعیت بازار محصولات به هنگام آغاز تولید تجاری دستخوش تغییر شود. لذا طرفین مایل‌اند، توافق نهایی خود در مورد قیمت‌ها را به زمانی که قراردادهای مکمل جداگانه منعقد می‌گردد، موکول نمایند. اگر ارزی که دیون قرارداد بر اساس آن پرداخت می‌شود، غیر از ارزی باشد که محصولات بر اساس آن قیمت‌گذاری شده‌اند، طرفین باید در مورد روشی که بر اساس آن، ارز مورداستفاده در قیمت‌گذاری به ارز مورداستفاده جهت پرداخت تبدیل می‌شود، توافق کنند.
واگذاری: در معامله بیع متقابل ممکن است هم خریدار و هم فروشنده محصولات ملزم باشند که حقوق و تعهدات خود را به‌طور جزئی و یا کلی به شخص ثالث خاصی واگذار نمایند. برای مثال اگر خریدار نتواند از آن محصولات در داخل کشور خود استفاده کند، راه‌های گوناگونی جهت واگذاری آن‌ها وجود دارد؛ مثلاً می‌تواند محصولات را خریداری نموده و سپس آن‌ها را به فروش برساند، یا تعهد خرید محصولات را مستقیماً به شخص ثالثی واگذار کند که با فروشنده محصولات قراردادهای مکمل منعقد نموده باشد. ممکن است خریدار بتواند بخشی از محصولات را مورداستفاده قرار دهد و بخش دیگر را به فروش برساند. به‌طورکلی چنانچه طرفین مایل به واگذاری محصولات باشند، چگونگی آن باید در قرارداد پیش‌بینی گردد.
احتمال دارد طرفین قرارداد موافقت کنند، چنانچه یکی از طرفین حقوق تعهدات خود در این قرارداد را به شخص ثالثی واگذار کند، باید به‌طرف دیگر در این خصوص اطلاع دهد؛ در این صورت، باید موادی در مورد آثار حقوقی ناشی از عدم اطلاع‌رسانی، در قرارداد درج گردد. اثر حقوقی واگذاری این است که تمامی حقوق و تعهدات واگذارکننده در خصوص بخش واگذارشده خاتمه یافته و به واگذارکننده منتقل می‌شود؛ بنابراین، اگر قصد طرفین این است که واگذارکننده به‌اتفاق واگذار شونده مسئول انجام تعهدات واگذارشده باشند، باید موادی مبنی بر این منظور در قرارداد بگنجانند.

فروش مجدد محصولات: چنانچه خریدار تمایل داشته باشد که محصولات بیع متقابل را به فروش برساند، طرفین می‌توانند محدوده جغرافیایی برای فروش محصولات را موردبررسی قرار دهند و مقررات ملی یا بین‌المللی رقابت اقتصادی را در قرارداد لحاظ کنند.
ارجاع: درصورتی‌که خریدار محصولات بخواهد از طریق قراردادهای مکمل تعهدات خود را ایفا نماید، حائز اهمیت است که تحت همین مقوله شناخته‌شده و ثبت شود. به این منظور، در قرارداد بیع متقابل باید ماده‌ای گنجانده شود مبنی بر اینکه هر قرارداد مکمل باید به‌طور صریح به قرارداد بیع متقابل ارجاع و به این نکته اشاره شود که در اجرای قرارداد اصلی، منعقد می‌گردد. این نحو ارجاع، نظارت بر هریک از قراردادهای مکمل و ثبت آن‌ها را آسان خواهد ساخت.

شرایط تحویل: معمولاً طرفین، قرارداد بیع متقابل، طرفین قراردادهای مکمل جداگانه نیز می‌باشند. لذا ممکن است پیشاپیش در خصوص شرایط تحویل محصولات در قراردادهای مکمل احتمالی نیز توافق کنند.
جدول زمان‌بندی برای اجرا: تحویل محصولات بیع متقابل می‌تواند پس از گذشت مدتی از اتمام عملکرد و پذیرش تجهیزات /فن‌آوری (تکنولوژی) موضوع قرارداد اولیه آغاز شود؛ بنابراین طرفین باید در قرارداد دوره زمانی لازم جهت انجام نخستین تحویل را تعیین کنند؛ اگر اجرای تعهد بیع متقابل سال‌ها به طول انجامد، امکان دارد طرفین مایل نباشند پیشاپیش میزان تحویل در هرسال را تعیین کنند، بلکه بخواهند در قالب یک جدول زمان‌بندی تقریبی تنها چارچوب کلی برای انجام این عمل را فراهم آورند.
10-عدم تطابق: ممکن است طرفین قرارداد بخواهند پیشاپیش در مورد حقوق و تعهدات مربوطه، درصورتی‌که محصولات با شرایط موردتوافق مطابقت نداشته باشد، بحث کنند. در این صورت می‌توان موادی در این خصوص، در قرارداد بیع متقابل گنجاند.
10-پرداخت: در قرارداد بیع متقابل باید درج شود که چگونه و درازای چه اسنادی بهای محصولات تحویل داده‌شده، پرداخت خواهد شد و آیا خریدار محصولات (واگذار شونده) برای پرداخت تضمینی خواهد سپرد یا خیر؟ همچنین درصورتی‌که چنین تضمینی موردتوافق قرار گیرد، باید تعیین گردد که چه شرایطی داشته باشد و به‌علاوه کدام‌یک از طرفین، مسئولیت هزینه‌های مربوط به ترتیبات پرداخت را بر عهده خواهد داشت. در موارد ضروری، طرفین می‌توانند در مورد ترتیبات حساب تضمینی تواف