انواع کارایی:”پایان نامه ارزیابی عملکرد با کمک مدل‌ تحلیل‌داده‌ها”

 انواع کارایی

فرض کنید یک واحد تولیدی دو نهاده  و  را جهت تولید q واحد محصول مورداستفاده قرار دهد؛ همچنین فرض کنید منحنی AA’ در شکل 1-1 مکان هندسی بنگاه‌هایی باشد که کارا بوده و دارای تولید یکسانی باشند. یعنی ترکیبات مختلفی از نهاده‌های  و   را جهت تولید q واحد محصول مورداستفاده قرار می‌دهند و کارایی‌شان نیز برابر واحد است. حال اگر نقطه p نشان‌دهنده ترکیب نهاده‌ها و عملکرد یک بنگاه خاص باشد و op یک شعاع رسم شده از مرکز به نقطه p باشد، انواع کارایی با این توضیح مختصر شرح داده می‌شود.

-2-1-1 کارایی فنی یا تکنیکی

این کارایی در ارتباط با استفاده از عواملی مانند نیروی انسانی، سرمایه، ماشین، تکنولوژی و … به‌عنوان ورودی‌هایی برای تولید خروجی، در بهترین حالت برای یک واحد تصمیم‌گیرنده می‌باشد.

همان‌طور که گفته شد در شکل 1-1 اگر p نقطه‌ای باشد که بیانگر عملکرد یک بنگاه خاص است، یعنی این نقطه بیانگر ترکیباتی  و  باشد که یک بنگاه خاص جهت تولید یک واحد حصول مورداستفاده قرار می‌دهد، آنگاه کارایی فنی برای این بنگاه را می‌توان به‌صورت زیر تعریف کرد:

OR/OP = کارایی فنی

یک بنگاه را ازنظر فنی کارا گویند هرگاه تولید این بنگاه در مرز مجموعه امکان تولید رخ دهد، که بیانگر توانایی یک بنگاه جهت کسب حداکثر خروجی از یک مجموعه ورودی معین است. در این حالت کارایی فنی برابر واحد است. درصورتی‌که بنگاهی خارج از مرز ممکن تولید قرار گیرد ازنظر فنی ناکارا تلقی می‌شود.

کارایی فنی درواقع نشان‌دهنده میزان توانایی یک بنگاه برای حداکثر سازی میزان تولید با توجه به منابع و عوامل تولید می‌باشد. به‌عبارت‌دیگر میزان توانایی تبدیل ورودی‌هایی مانند نیروی انسانی ماشین‌آلات و … به خروجی‌ها در مقایسه با بهترین عملکرد توسط کارایی فنی سنجیده می‌شود. (Pierce, 1997)

کارایی فنی تحت تأثیر عواملی مانند عملکرد مدیریت، مقیاس سازمان یا اندازه عملیات نیز قرار می‌گیرد.

2-2-1-2 کارایی تخصیصی

این نوع کارایی مفهومی است که به تخصیص بهینه عوامل تولید با توجه به قیمت این عوامل اطلاق می‌شود و بیان می‌کند که علت تغییر ترکیب استفاده از عوامل تولید، قیمت عوامل تولید است (Farrel). کارایی تخصیصی خالص صرفاً ناشی از اثرات قیمت‌های نسبی عوامل تولید است. بدین‌صورت که یک بنگاه کاملاً کارا ازنظر فنی ترکیبات مختلفی از عوامل تولید را برای سطح معینی از تولید می‌تواند داشته باشد، که آن ترکیبات دارای کارایی فنی یکسانی بوده اما هزینه تولید برای این ترکیبات متفاوت می‌باشد. اگر بخواهیم با توجه به شکل 1-1 کارایی تخصیصی را برای بنگاهی که در نقطه p فعالیت می‌کند بدست آوریم، ملاحظه می‌کنیم که شیب‌خط BB’ بیانگر نسبت قیمت‌ها است.

بنابراین کارایی تخصیصی این بنگاه عبارت است از:

OS/OR = کارایی تخصیصی

2-2-1-3- کارایی اقتصادی

فارل کارایی اقتصادی مؤسسات را شامل دو جزء « کارایی فنی» و « کارایی تخصیصی» می‌داند (Coelli & Battese, 1998). این نوع کارایی درواقع ترکیبی از دو نوع کارایی فنی و تخصیصی است. سازمانی که ازنظر هزینه کارا باشد به این معنی است که این سازمان هم ازنظر فنی ( انتخاب روش و طریقه مناسب برای تولید) و هم ازنظر تخصیصی ( انتخاب ترکیب مناسبی از منابع تولیدی) کارا است.

کارایی اقتصادی برای همان بنگاهی است که در نقطه P فعالیت می‌کند به‌صورت زیر تعریف می‌شود. با توجه به شکل 1-1 داریم:

OS/OP = کارایی اقتصادی

اما با توجه به روابط فوق می‌توان نوشت:

اما با توجه به قسمت‌های قبل و روابط بالا داریم:

کارایی تخصیصی= OS/OR؛  کارایی فنی= OR/OP

بنابراین:

کارایی اقتصادی= کارایی فنی  کارایی تخصیصی

باید توجه داشت که این کارایی درواقع همان کارایی فنی است. با این تفاوت که وزن‌های ورودی‌ها، قیمت خرید یا هزینه تهیه آن‌ها بوده و وزن‌های خروجی‌ها قیمت فروش آن‌هاست.

کارایی تخصیصی را کارایی قیمت^[1] نیز می‌نامند.

2-2-1-4 کارایی ساختاری^[2]

کارایی ساختاری یک صنعت از متوسط وزنی کارایی شرکت‌های آن صنعت بدست می‌آید. (امامی میبدی, 1379)

2-2-1-5 کارایی مقیاس[3]

کارایی مقیاس یک واحد از نسبت « کارایی مشاهده‌شده» آن واحد به « کارایی در مقیاس بهینه» بدست می‌آید. هدف از این کارایی تولید در مقیاس بهینه است. در برخی از سازمان‌ها اندازه سازمان تأثیر مستقیم در میزان خروجی سازمان دارد؛ یعنی اگر ورودی سازمان دو برابر شود خروجی سازمان نیز دو برابر می‌شود.  در این صورت گفته می‌شود که کارایی یا بازده این سازمان نسبت به مقیاس ثابت^[4] است. حال اگر ورودی‌های سازمان دو برابر شوند ولی خروجی‌های آن کمتر از دو برابر شوند، گفته می‌شود که بازده این سازمان نزولی^[5] است؛ اما اگر ورودی‌های سازمانی دو برابر شوند و خروجی آن بیش از  دو برابر شود گفته می‌شود که کارایی نسبت به مقیاس حالت صعودی^[6] دارد.

کارایی مقیاس به‌صورت زیر بدست می‌آید (Bhat, Bhusham, & Reuben, 2002):

کارایی مدیریتی (VRS)  کارایی مقیاس (Scale)= کارایی فنی (CRS)

[1]– Cost Efficiency

[2]– Structural Efficiency

[3] – Scale Efficiency

[4]– Constant Return to Scale

[5]– Decreasing Return to Scale

[6]– Increasing Return to Scale